SLAVOFILISME: ET RUSSISK TEMA

Denne artikkelen har eit utgangspunkt i Andrej Kurkovs påstand¹ om at ukrainarane er individualistar og for godt no ferdige med det russiske – ein får leggja til: det stor-russiske. Eller som det no snarare vert sagt av mange: det moskvittiske. Eg skal her sjå litt på korleis ulike, ja motsette kulturelle omgrep og koder kan inngå i eit motiv-palett for politiske ideologar, med sikte på Putin. Eit sidetema i starten er tilhøvet mellom det tyske og det russiske i historisk perspektiv. Artikkelen tek fleire lange skritt, men går ikkje inn på ukrainsk historie. Forfattaren er ikkje spesialist på russisk kultur eller historie og artikkelen er basert på intensiv lesnad siste året. 

Tema: Motiv i Putins ideologi. 

Når eg her skal gå frå Putin og bakover i historia, så skal dette ikkje gjelde som ei historisk legitimasjon av motiva hans. Det skal heller ikkje vesentleg dreie seg om han: Han er inngangsportalen, men elles meir lik Napoleon i Tolstojs Krig og fred – ein anonym figur, ikkje interessant i seg sjølve. Putin er ein ideologiserande politikar som nyttar idémotiv han trur kan ha god effekt, slik ideologar typisk gjer. Ein har ofte tenkt på Putin som ein kald fisk som kan handla nesten utan å snakka, som då hans grøne menn dukka opp på Krym i 2014. Men han har òg brukt affekt for å skapa effekt, som når han talde om oppløysinga av Sovjet-Unionen som ein enorm tragedie og som den største geopolitiske katastrofen i det 20. hundreåret. Det er som kjend ikkje berre dette motivet han nyttar, men òg motivet om den «russiske verda» (russkij mir), og dessutan om «samlarar av russisk jord» som han nytta etter annekteringa av Krym. 

Eg skal her feste meg ved at han nyleg nytta det siste ordet om Peter den Store, noko som ikkje er så sjølvsagt, endå om han slo Karl 12 i Poltava og tok hand om Baltikum. For Peter er òg kjend som importør av europeiske kulturgods i stor stil, med tanke på modernisering av Russland. Putin har utan tvil òg tenkt i eit slikt samlar- og europeisk perspektiv omkring Katharina den Store, som var tysk fødd, erobra Krym og laga det såkalla Novorossia med eit djupt kutt gjennom Ukraina. Dette var eit tema for Putin allereie i 2014. 

I tillegg kjem mir – eit assosiasjonsrikt ord som kan bety «verd» (jfr. «Den russiske Verda», ikkje minst som motsetnad til Vesten), men også «fred». I tillegg til «verd» og «fred» kan ordet òg tyde det «lokale fellesskapet» (obschina) – «kommunen» som den «naturlege» staden der eldreråd spela ein viktig rolle, og der mykje ikkje vart fastlagt sentralt. Ikkje minst vart bruk og fordeling av jord stendig endra etter kommunal kommunikasjon – eit sterkt desentraliserande element. Samtidig hadde ein liveigenskap heilt til 1861. I den konservative og antiliberale, men upolitiske slavofilistiske utopien på 1800-talet spelte denne forståinga av mir og kommunalt fellesskap ei sterk offentleg rolle og var sentral òg i framveksten av den revolusjonære russiske intelligentsia. Mir-motivet er radikalt anti-individualistisk og gjer eit nærliggjande inntak til spørsmålet om kva Kurkov tenkjer på med sin påstand. Men først litt om Peter den Stores reformasjon av det russiske samfunnet.

Statsbygging og romantisk kjærleik i St. Petersburg

Peter var også han som i ein sentral forstand braut med det russiske, som innførde radikalt nye klede og nye normer for dei leiande sjikt i samfunnet, sjølv om han let den stavnsbundne bonden vera bonde. Dei høgare blei kledde nakne og nyutstyrt både utabords og innabords. Til dette høyrde for ein elite òg utanlandsopphald ved vidgjetne utdanings-institusjonar, ikkje minst med tanke på at eit administrativt statsapparat av vestleg effektiv type skulle oppstå. Her var òg vestlege kulturelle koder med. Den romantisk pasjonerte kjærleikens språk fekk til dømes innpass ved hoffet i den nye hovudstaden St. Petersburg i løpet av 1700-talet – eit komplisert språk som kanaliserte og sublimerte naturlege tildriv, òg bortom religion og familie om det vart farleg og fransk nok, eller himmelstormande og tysk. Dette sjokkerte. Ikkje minst med tyske land og statar var kontakten intensiv – mange tyskarar var dessutan baltarar og sentrale folk i russisk hær og administrasjon, og Peter var svert opptatt av å få inn metodiske trekk frå tysk kultur. 

Oblomov, det russiske og det russisk-tyske

I Gontsjarovs grunnleggjande viktige roman Oblomov frå 1859 får ein et slåande bilete av dette nye Russland som Peter meir enn eit hundreår før hadde byrja med å underkaste europeisk-tysk modernisering. Romanen skildrar vennskapet mellom den adeleg-fredelege, passive og likevel på eit vis karismatisk opphøgde Oblomov på den eine sida, og den tyskætta Stolz på den andre sida, entusiastisk metodisk arbeidsam og på stendig reise i Europa. Oblomov skal her danast og rasjonaliserast av sin ven, han skal reise i Europa og han skal forelske seg i ei adeleg ungjente som kan syngja Bellinis Casta Diva-arie. 

Det siste skjer, men det går sjølvsagt til slutt gale, det vert ikkje romantisk ekteskap. Oblomov veit trass i den intense kjenslekulten at dette ikkje kan gå, da han rett og slett ikkje er i stand til å gjere noko som helst verkeleg aktivt i dette livet etter at han som ung flytta frå godset og folket sitt til St. Petersburg, i tråd med dei nye normene. Han kan ikkje vera anna enn Oblomov med sitt passivt-noble oblomoveri, og ender (utan å reise heim ein einaste gang) sine dagar på Viborg-sida av St. Petersburg i kjærleik til ei fullblods og effektiv dame av lægre stand – som om adel og folk skulle vera djupt eins uansett, medan Stolz gifter seg oppover til eit òg åndeleg lukkeleg ekteskap med adelsjenta. Moderniseringa lukkast altså ikkje heilt, den evige tyskar og den evige russar let seg ikkje rett og slett smelte saman. Utgjer dei i staden ei motstrevande fuge full av spaning? Ein kan få dette inntrykket av russisk romantikk omkring det tyske, noko som òg skal gjelde Putin vert det sagt. 

Det interessante er no at det etter Peters statsmodernisering kom ein djuptfølt reaksjon på vegner av det Russland som ikkje var blitt omskapt. Vel kom det òg i Vest-Europa til ein reaksjon, den romantiske, men denne var ikkje så eintydig reaktiv som den russiske vart det i den såkalla slavofilismen. Tidleg-romantikken, representert ikkje minst ved Novalis og den unge Friedrich Schlegel, var tvert i mot revolusjonær, noko som også sette sitt preg på det estetiske, som var eksperimentelt og intellektuelt konstruktivt, sjølv om krig, kjærleik og mellomalder-riddarar vart sentrale tema (til dømes i Novalis’ Heinrich von Ofterdingen.). Nasjonstemaet som vart så viktig på 1800-talet, var jo òg eit framoverretta prosjekt, eit resultat ikkje berre av romantikken men òg av opplysninga si tru på framtida: ein laga grunnlag for framtida samtidig som ein grov etter anar. Romantikarane drøymde om heilskap og samansmelting, men dei var samstundes markert individualistiske og la gjerne teoretisk vekt på dette. Var Russland annleis?

Slavofilisme versus Vestleggjering

Ja, men det kjem òg an på. Andrzej Walicki gav for nesten 60 år sia ut ei banebrytande bok med tittelen The Slavophile Controversy. Der syner han at Russland etter Peter, men særleg ut på 1840-talet, fekk ei gruppe «Westernizing» intellektuelle som etter kvart blei til den såkalla «russiske revolusjonære intelligentsia». Dei var tilhengjarar av opplysning og gjerne sterke individualistar. Men det han òg syner, er at desse til dels òg var påverka av ei anna intellektuell rørsle som var radikalt konservativ, den såkalla «slavofilismen». Dette er ikkje det same som den seinare panslavismen, som var ei aggressiv nasjonal russisk og ortodoks rørsle, som vi kjem attende til. Slavofilistane – ei gruppe som heldt til i Moskva, ikkje i hovudstaden St. Petersburg, og som dyrka det «opphavleg» russiske og ortodokse – var i samanlikning ei heller upolitisk, ja anti-politisk gruppe, men som antipolitisk desto sterkare utopisk og antivestleg orientert. Trekk frå romantikken var med, konservativt og antipolitisk skjerpa (den eldre og konservative Friedrich Schlegel, som organiserte Wiener-kongressen etter Napoleons undergang, var viktig.) 

Dette var altså folk med brei horisont og som faktisk – i tilfellet Ivan Kireevskij – hadde kontakt med tyske filosofar som Schelling og Hegel. Men ein separerte seg og heldt fram at russarane (i Kyiv-rus) opphavleg hadde invitert nordiske framande til å regjera over seg, av di dei sjølve ikkje hadde hug til slikt, til maktkamp og dominans. Brodden mot vest var svært tydeleg: Ein gjekk heilt tilbake til romarretten og fann at den var bygd på ei eigedoms- og kontrakt-tenking som separerte individa frå kvarandre og såleis sette dei opp mot kvarandre. 

Der vestlege poetar hadde romantisert og idyllisert og på eit vis egalisert den føydale europeiske verda, der såg Ivan Kireevskij (1806-56) skarpt skilde stender og røvarbaronar med sine følgjarar i kontinuerleg kamp slott mot slott. Noko slikt som ein indre riddarleg kodeks kunne vel her djupast sett ikkje finnast, då dei faktiske riddarane allereie stod i eit utvendig, eksternt – det vil seie reint rettsleg, ikkje moralsk – høve til kvarandre. Kapitalistiske kremmarar, kunne ein med sterk overdriving si, hadde alt på eit vis byrja med romarane og spesielt i mellomalderen. Romantisering difor ikkje tillaten! 

Indre fellesskap, ikkje ekstern konkurranse og tvang

Vestleg fridom, la Konstantin Aksakov (1817-60) til, var ikkje noko anna enn opprør og revolt som ikkje kunne nå inn til den indre sanninga mellom menneskja. Fellesskapet i bondekommunen (obschina) var ei fredeleg strukturert verd (mir) der eldreråd og ei frivillig underdanig haldning var viktige – eit slag organisk semje. Fellesskapet var eit Gemeinschaft, for å nemne det tyske ordet sosiologen Ferdinand Tönnies seinare nytta i ein idealtypisk kontrast i den vidgjetne boka Gemeinschaft und Gesellschaft (1887). Fellesskapet var ikkje eit Gesellschaft, eit samfunn oppsplitta i konkurrerande individ som berre kunne haldast saman «utanfrå» av ein stat med basis i eit rettsleg, reint «eksternt» eller utvendig legitimert valdsmonopol. 

Tönnies’ kontrast kunne ein altså formulere med slavofilistanes skilje mellom den eksterne sanning og den indre, eigentlege, integrale sanning. Slavofilistane la seg med full tankeradikal tyngd på idealtypen Gemeinschaft, medan Tönnies tenkte seg Gemeinschaft og Gesellschaft først og fremst som analytiske omgrep for studiet av ein meir kompleks ytre moderne realitet. Denne realiteten var òg slavofilistane medvetne om, men dei såg urokkeleg utopisk attende. 

Aksakov: Ikkje kontemplativ visdom, men folkeleg rasjonalitet 

Aksakov er, kan hende, den mest interessante av slavofilistane, han var i alle fall den mest radikale, blant anna av di han paradoksalt nok gav den einskilde rett til å bryte med sin kommune og dra sin veg. Men om du så vart verande, måtte du i følge Aksakov underordne deg og gå opp i det organiske fellesskapet. Med dette meinte han likevel ikkje at du måtte la vere å kommunisere og diskutere: Aksakov såg mir-fellesskapet som eit kontinuerleg virke i fellesskapets teneste der folkets kompetanse òg kom til uttrykk som noko fornuftig, ikkje berre som noko ikkje-uttalt og djupt – dette i motsetning til Kireevskij. Han la òg vekt på desentralisert struktur og på at organisk semje ikkje var det same som sentral gjennom-organisering. Av arbeid og rasjonell kommunikasjon vart det organisk vekst i fellesskapet, meinte han; opprør mot dette indre, ikkje primært statlege fellesskapet i fridomens rebelske namn var derimot utelukka. Mir’en var verken anarkistisk eller sentralistisk, men organisk: når Aksakov snakkar om fornufta i mir’en, tenkjer han på den indre moralske sanninga der, ikkje på den eksterne retten som staten tvinger på livet, og heller ikkje på eit umoralsk rebelsk opprør. 

Kireevskij hadde utvikla ein modell for personlegdomen der fornufta berre var ein del av en avrunda heilskap han kalla integral eller integrert. Aksakov følgde han i vekta på heilskap, men la tyngda meir direkte på den kollektive heilskapen der fornufta var operativt med i det som integrerer. Han tenkte ut frå folket som heilskap og ikkje til sjuande og sist ut frå avrunda vismenn i tilbaketrekt individuell heilskapleg kontemplasjon. Det å gå opp i den folkeleg-kommunale aktiviteten var for Aksakov det avgjerande. 

«Tyskland – men kor ligg det?» hadde Schiller spurt. For moskvittisk-russisk tenkjande folk var svaret: Opphav i Kyiv-Rus og så Novgorod og etter kvart Moskva og halve Eurasia. Men kor låg mir’en i tida? Dersom denne draumen om eit levande opphavleg fellesskap handla om ei realitet der liveigenskap og korporleg straff var ein del av kvardagen, korleis skulle draumen drøymast? Enno var ikkje liveigenskapen oppheva, det skjedde først i 1861, og Kireevskij (1806-56) hadde vore skeptisk. Aleksej Khomyakov (1804-1860), den tredje av dei store slavofilistane, valde etter kvart ei løysing på spørsmålet i retning agrar-kapitalisme, og braut slik sett for så vidt med den utopiske slavofilismen. Aksakov, derimot, trass i at han som dei to andre var adelsmann, solidariserte seg grunnleggjande med mir’en og valde å støtte emansipasjon utan kompensasjon til dei store eigarane då land-reforma kom, mellom anna for å kunne halde på det desentraliserte i ordninga. Kva var meininga med det?

Til opphavet og det indre midtpunktet

anmeldelse

LES OGSÅ: En panegyrisk Putinhyllning

Spørsmålet er viktig av di slavofilismen ikkje berre var radikalt mot komande revolusjoner, men òg djupt fiendtleg til Peter den Store og hans statlege reformasjon, som var nær ein revolusjon ovanfrå – frå den «tyske» byen St. Petersburg, som nokre kalla han. Denne revolusjonen var jo gjennomførd og anti-revolusjonære kunne i alle fall ikkje gjera noko revolusjonært med akkurat dette. Kva no?

«Innover går den løyndomsfulle veg», hadde romantikaren Novalis skreve. Som Kireevskij såg Aksakov til slutt innover, bortanom all tid og historie, og fann mir’en nærast i opphavet og lenge før Peter den Stores stat på eit vis la under seg det kommunale. Friedrich Schlegel, som ein gong hadde vore revolusjonær estetisk eksperimentalist som Novalis, vart på sine eldre konservative dagar ei inspirasjonskjelde for Kireevskijs integralistiske vending innover mot ein ikke-rasjonalistisk teori om personlegdomen, med sitt gøymde, men òg forsonande fokus («midtpunktet».) 

Schlegels teoretiske fiende Hegel hadde mot ein slik reint innvendig integralisme vald å skrive ein rettsfilosofi der «verdsånda» (det hegelske uttrykket for historias produktive subjekt og midtpunkt) hadde skapt retten som noko reelt og ytre bindande, noko institusjonelt («objektiv ånd» som Hegel sa), og det slik at til dømes slaveri og liveigenskap vart oppheva i prosessen. Aksakov kan synest ei aning hegelsk i si vekt på fornufta, men kom til å forkasta Hegel ved å tenkje midtpunktet som noko indre i siste instans. Hans eigentlege posisjon handlar ikkje om verdsåndas progressive marsj gjennom verdshistoria, men om den tidlause mir, ei evig ordning det gjeld å holde fast på, sjølv om dette ikkje for han var noko argument mot opphevinga av liveigenskapen. Liveigenskap var rett nok noko problematisk, men sjølv om Aksakov var for «emansipasjon utan kompensasjon» til adelen. Då ordninga vart oppheva, var dette mellom anna for at den friviljuge, desentraliserte karakteren til mir’en skulle styrkjast. 

Mir’en – eit grunnlag for revolusjon? 

Så mykje om den «reine» slavofilien, som vara til rundt 1860. Men kvifor ta opp ei lære som eigentleg var meint heilt utopisk? Det interessante er at mir-tanken etter kvart tok over i den russiske revolusjonære intelligentsiaen og populismen som vaks fram av gruppa med «vestleggjerande» intellektuelle i 1840-åra. Dei sistnemnde hadde opplevd seg sjølv som så framande for det eigne landet at dei kalla seg «overflødige menn», så å seie eksilantar av vesen. Likevel fanst det eit fellesskap med slavofilistane, for dei var sjølv i stor grad frå adelen og dei to gruppene kjende kvarandre godt – ja akta kvarandre i nokon mon. I tillegg vart begge gruppene, også slavofilistane, sensurert og observert av styresmaktene. Eigenleg var det rett og slett prinsipiell tenking regimet ikkje vil ha så mykje av, så tankemotsetnadene vart i en viss forstand sekundære: slavofilistane var òg intellektuelle.

I tillegg kjem det at «vestleggjerar» med Alexander Herzen i spissen slett ikkje berre levde opp til dette namnet, sjølv om dei indirekte var viktige for moderniseringa av Russland frå 1860 av. Herzen – på sitt vis anarkisten Mikhail Bakunin òg – tenkte etter kvart at den russiske mir’-en og mir-ånda kunne gje grunnlag for ein sosialisme der individuell personlegdom hadde retteleg plass. I den revolusjonære populismen (narodniki-rørsla) som kom etter la ein så sterk vekt på konkret arbeid med folket, men kom ikkje så langt, og det heile slo etter kvart over i terrorisme, som toppa seg i det vellukka attentatet mot tsar Alexander II i 1881. Sjølv Bakunin, kjend for destruksjons-retorikk, hadde åtvara mot slikt.

Marx og mir-en. 

På same tida fekk den aldrande Karl Marx – ingen ven av verken Herzen eller Bakunin, men òg fiende av attentat – eit spørsmål frå populisten Vera Sassulitsj om Russlands historiske utvikling og mir’-en. Marx skreiv fleire komplekse og interessante utkast, men nøgde seg til slutt med å seie at sjølv om resultata av eiga forsking ikkje var basert på russisk materiale, så hadde han no gjort studiar som overtydde han om at «landsby-fellesskapet er støttepunktet for Russlands sosiale atterføding.» Revolusjonen hadde ikkje kome i vest, det var kan hende freistande å drøyme litt for denne forskingspedantiske storhjernen, han la til slutt ikkje berre tanken, men godviljen til. 

anmeldelse

LES OGSÅ: DOSTOJEVSKI SOM FILOSOF

Meir enn 40 år etter at Marx var daud, kom så revolusjonen faktisk til Russland, men då gjennomførd av den «ultra-sentralistiske» Lenin, med eit uttrykk frå Rosa Luxemburg. Ho kritiserte han ved mellom anna å vise til at fridom alltid er fridomen til den som tenker annleis, og sjølv om ho var revolusjonær marxist, passar vel akkurat dette betre til den liberale revolusjonære Herzen. Marx gjekk inn for ein vitskapleg, ikkje ein utopisk sosialisme. Likevel var det ikkje til å kome forbi at utopiske draumar vart med på lasset mot framtida – ikkje minst ideen om det tette, varme Gemeinschaft i motsetnad til det kapitalistiske Gesellschaft. Korleis dette skulle kunne kombinerast med fridom, var ikkje akkurat det ein tenkte så nøye på. Marxismen vart etter revolusjonen ideologi, og ideologiar har gjerne opne felt ein ikkje snakkar så mykje om.

Dette gjaldt sjølvsagt òg for slavofilistane, noko vi særleg har sett i Konstantin Aksakovs tilfelle. Slavofilismen var ein utopi, men og ein ideologi for å forsvara og skjønnmåla eit samfunn, ennå om dette samfunnet – mir-en – ikkje var så lett å peike på. Men slavofilistiske motiv kom – frå Krimkrigen 1854-56, etter det andre opprørsforsøket i Polen i 1863, og etter attentatet mot tsaren i 1881 – til å verte brukt ikkje berre utopisk, men beint fram politisk, i den såkalla panslaviske rørsla. 

Slavofilisme og panslavisme 

Panslavismen var ei russisk-nasjonalistisk og ortodoks rørsle som òg rekna seg som pådrivar for andre slaviske folks emansipasjon frå undertrykking i Det ottomansk-tyrkiske riket. Dei katolske polakkane og Baltikum vart etter 1863 underlagt ei hard russifiserings-politikk, medan ein valde andre tonar for å frigjera serbiske bosniarar og bulgararar frå tyrkarane. Aksakov hadde i eit brev ein gong gitt serbarane det rådet å ikkje gå over til moderne klede, men å halde på dei tradisjonelt serbiske. Men seinare drøymde rektoren ved Moskva-universitetet om ei gigant-eining av slaviske nasjonar med eit felles litteraturspråk, og kva språk det var er ikkje tvilsamt. 

Nikolaj Danilevskij tenkte seg i boka Russland og Europa (1869) at det romansk-germanske Europa skulle vidareførast, men likevel avløysast av det slaviske Europa, der ei spesifikt slavisk sans for sosial og økonomisk rettferd skulle prege utviklinga i samband med ei djupt rotfesta tillit i folket til tsaren. Då tsaren vart myrda ved attentat i 1881, vart reaksjonen svært hard og etterfølgjaren Alexander III tok opp at eit eldre slagord frå hertug og utdanningsminister Uvarov. I staden for «Fridom, likskap og brorskap» sette Uvarov «Ortodoksi, autokrati og folk/nasjon (narodnost)», men ordet «autokrati» ga ikkje rom for tvil om kva som var meint: folkelegheit ja, men òg krass sentralisme. Alexander, ein enkel òg mann med skjegg, vart tsaren for slavofile motiv som livshaldning, i tillegg til at politikken med russifisering vart radikalisert og systematisert. Slavofilismen hadde no arrivert hoffet, om enn òg i politisk panslavisk form. 

Å gjera Konstantinopel til hovudstad i det russiske riket 

Men lenge før dette hadde panslavismen vore viktig som motivasjon i to krigar: Krimkrigen 1854-56 og den Russisk-Osmanske krigen 1877-1878. Begge krigane hadde eigenleg som mål å påføre Det ottomanske riket («Europas sjuke mann») eit avgjerande nederlag, i alle fall slik at Istanbul kunne gjenoppstå under namnet Konstantinopel («Det andre Roma»), men no som slavisk hovudstad; og slik at Russland fekk kontroll over Bosporus-stretet og Dardanellane. Krimkrigen gjekk tapt av di Storbritannia og Frankrike greip inn for å hindre at russarane tok heilt over for ottomanarane. 

anmeldelse

LES OGSÅ: Russisk fortid og framtid

Krigen i 1877-78 vart derimot vunnen på slagmarka. Resultatet vart likevel i det vesentlege oppheva ved ein fredskongress i Berlin, der rikskanslar Bismarck trona på toppen av si makt, sjølv om han i dette spørsmålet gjorde klart at Tyskland ikkje hadde interesser som kunne leie til krig. Avgjerande var difor at ikkje minst statsminister Benjamin Disraeli i Storbritannia heldt knallhardt fram med den anti-russiske britiske politikken. Det var nok no anten ny storkrig eller Russland modererer seg. Russland bøygde seg, dei hadde trass i alt nådd fram med ein del. Å måtte gjera dette svei nok likevel hardt.

Putins palett

For å dra saman: Putin viser til Peter den Store, samlaren av russiske land. Han var som kjend tilsett i Sovjet-Unionens KGB og har nok glant litt på Marx, som klårt nok var meir av ein vestleggjerar enn ein mir-elskar. Og ultra-sentralisten Lenin, samt stålmannen Stalin: begge var på sitt vis kyndige marxistar og Putin har sikkert lest dei. Var dei «europeiske moderniserarar» eller var dei «asiatiske despotar»? Spørsmålet drar inn assosiasjonar som måtte gjerast klårare, men det vart drege på ein slik distinksjon då dei tyske sosialdemokratane var med og forhindra kommunistisk oppstand i Tyskland 1918-19. Putin ville vel ha svart til nei tanken om at Lenin og Stalin var orientalske despotar, og hans nake overkropp kjem snarare frå Hollywood enn frå mogulske erobrarar til hest. Men ein desentraliserings-ideolog er han jo ikkje. Parallellen mellom de kommunistiske ultrasentralismen og det autokratiske tsar-regimet er klår og vert heilt klårt drege på av Putin.

Putin fekk etter Sovjet-tida ein utvida palett å måla ideologisk med. Den slavofilistiske draumen om russkij mir – den russiske kommunen, det varme, tette altruistisk-sosialreligiøse samarbeidet, den russiske freden, den russiske verda... Men så kan ein òg assosiere: Imperiet, Riket, det siste som er att i Europa, som no vil vakse att. Vi veit etter 1989 at det ikkje er slik at om du skrapar på ein russar, så finn du den evige, djupe, men apolitiske russiske religiøsiteten. For skrapar ein på ortodokse prestar, støyter ein gjerne straks på nasjonalistar som går politikarar ein høg gong: vi har sett det både i Beograd og i Moskva, for berre å nemne to eksempel frå historia etter 1989. Putin er uansett ikkje nokon slavofilist slik vi her har presentert omgrepet. Han er polit-ideologisk målar og kan klatte med fargene som han vil, for å nå sine mål. Er han anti-individualist? Det tviler eg på. Men han er nok av den meining at ein må halde styr på folk som ynskjer å være individuelle, og dette gjeld òg somme kollektiv som historisk har streva mot å få dette anerkjent. I staden gjekk til Putin til imperial krig.

Noter

1. I intervju med Dag og Tid Podcast, «Krigen i Ukraina: en samtale med Andrej Kurkov», sept. 2022