Kulturelle forgreiningar

FORSKNING: Kva type språk brukar vi og kva språk bør vi bruke når vi snakkar om kultur i diskusjonen av eit fleirkulturelt samfunn? Metaforen «branchements» frå den franske antropologen Jean-Loup Amselle og «omsetjing» slik det er forstått hjå filosofen Paul Ricoeur problematiserer koblinga mellom kultur, opphav og identitet.

Av Jonas Gamborg Lillebø, som nylig disputerte i filosofi ved Universitetet i Bergen.

I avhandlinga reflekterer eg over omgrepet «kultur» frå ein politisk, filosofisk og antropologisk synsvinkel. Sjølv om mange vil hevde at kultur er noko dynamisk og ope er det ein tendens til at ein i den breiare politiske diskursen reproduserer eit bilete av kultur som noko statisk og lukka. Dette er synleg i diskusjonar omkring nasjonens kulturelle identitet så vel som dei ulike borgarane sine ulike kulturelle identitetar. Altså når vi snakkar om kultur er det ofte knytt til termen «identitet».

Definisjonane av «identitet» seier at identitet betyr «det same», altså at det er eit opposisjonsomgrep som har «det andre» som motsetnad. Denne tankegangen finn ein vidare innanfor såkalla «kulturell rasisme» eller differensialisme som er del av dei neopopulistiske straumdraga i Europa.

Differensialismen sitt syn på kultur er ikkje eksplisitt hierarkisk, men ser på kulturar som essensielt forskjellige og som noko som nødvendigvis vil få eit konfliktuerande utfall når menneske med ulik kulturell bakgrunn lever i det same samfunnet. Omgrepet «rase» er det få som snakkar om lengre, men logikken med å tenkte skilnader (differens) mellom ulike grupper av menneske er vidareført gjennom «kultur».

Spørsmålet er om ein kan utvikle eit språk som ikkje reproduserer opposisjonen mellom identitet og forskjell, mellom det same og det andre? Hypotesa mi har to steg.

Epistemologiske hindringar

For det fyrste tek avhandlinga kritisk før seg dei omgrep, slik som identitet og hybridisering, og den logikken (klassifikatorisk komparasjon av raser og språk) som konstituerer vår forståing av kultur. Desse omgrepa og denne logikken blir analysert utifrå den franske epistemologiske tradisjonen, spesielt med utgangspunkt i Gaston Bachelard, Georges Canguilhem og Michel Foucault, som såkalla «epistemologiske hindringar».

Epistemologiske hindringar kan forståast som måten språket hindrar oss i å utvikle tenkinga og forstå (vitskaplege) fenomen. I mitt tilfelle handlar det om å undersøke dei hindringane som gjer at ei forståing av kultur som noko statisk og lukka blir reprodusert. Koblinga til opphav, identitet og språk – og måten vi tenker desse termane på – utgjer det sentrale i hindringa.

For det andre handlar det om å problematisere desse hindringane ved å freiste skissere ein alternativ open tenkemåte. Sentralt i dette er spørsmålet om kva type språk vi skal bruke for å snakke om kultur. Det er i denne samanhengen eg undersøker metaforen branchements (forgreining) slik den er brukt av antropologen Jean-Loup Amselle, og omsetjing slik det er diskutert av filosofen Paul Ricoeur.

Utfordrar kulturforståinga

Branchements er ein metafor tatt frå elektronikk og informatikk. Eg nyttar den for å kunne reflektere over korleis kulturell utveksling er primært i forhold til eksistensen av isolerte kulturelle identitetar. I dette ligg det at kulturar ikkje har noko reint og meir opphavleg startpunkt i tid eller rom. Branchements (i fleirtal) kan skildrast som strukturen av teikn som alltid allereie omkransar einkvar kultur. Branchement (i eintal) er staden der eit teikn blir konvertert, transformert eller omset slik at det får ei ny betydning.

Anvendt på kulturell identitet viser metaforen branchements at identitet er ein relasjonell storleik, der ulike kulturar står i eit ope kontinuitetsforhold til kvarandre. Det eg har gjort i avhandlinga er for det fyrste å freiste gjere dei filosofiske aspekta ved denne metaforen tydeligare. Amselle nyttar eit dialektisk språk, med omgrep som mediasjon, tredje element, triangulering, som eg freistar forstå. For det andre analyserte eg Amselle sitt skifte av metafor frå mestizo til branchements som eit forsøk på å overkome eit epistemologisk hinder. For det tredje har eg reflektert over parallellen mellom kulturel forgreining som antropologisk metafor og som ein politisk-filosofisk metafor alternativ til identitet.

Medan branchements er tenkt som ein måte å analysere og problematisere identitet, er omsetjing tenkt som ein måte å problematisere sambandet mellom kultur og språk. Måten vi tenker kultur på er direkte farga av korleis vi tenker språk, sidan eit avgjerande trekk ved kultur ofte er språk. Men måten vi tenker kultur på er også indirekte farga av korleis vi tenker språk: kultur er tenkt analogt til språk. For at omsetjing skal kunne utfordre kulturforståinga vår må vi, i følgje Ricoeur, fjerne ei epistemologisk hindring i translasjonsteorien; nemleg om omsetjing er mogleg eller ikkje. Omsetjinga tek ikkje utgangspunkt i om den er mogleg eller ikkje, men er ein praksis som «konstruerer komparablar» og som søker å skape «ekvivalens utan identitet».

Omsetjinga sin praksis viser at ein form for kontinuitet og openheit mellom språk er mogleg utan å utslette forskjellane mellom språka eller forutsette ein forutgåande eining av alle språk (omsetjinga er ekvivalent, men ikkje identisk).

Kritisk bevegelse

Branchements og omsetjing fungerer slik både som kritikk og som alternative måtar å tenke kultur. Saman utgjer dei to steg i ein form for kritisk bevegelse som intervenerer i språket ved å lokalisere det som hindrar oss i å tenke kultur som ope.

På den eine sida blir koblinga mellom kultur, identitet og opphav problematisert gjennom branchements. Den norske kulturen er såleis resultat av ulike typar forgreining bakover i tid så vel som den geografiske tilknytinga til Europa. Men, og kanskje viktigast, den «norske forgreininga» held fram ved at nye kulturelle impulsar blir introdusert og omforma til noko norsk. Denne omforminga, konverteringa eller omsetjinga er det som eigentleg er opphavleg.

På den andre sida blir koplinga mellom kultur og språk problematisert gjennom omsetjing. Omsetjing som den praksisen som klarer å finne likeverdige (ekvivalente) språklege uttrykk overskrider igjen opphavstenkinga. Nettopp det at det ikkje fins ein tredje tekst som garanterer det perfekte korrespondansen mellom forfattarens språk (originalen) og lesarens språk er omsetjinga sitt potensiale at den produserer relasjonar mellom språk. På same måte kan ein tenke seg relasjonar mellom menneske i eit fleirkulturelt samfunn: der fins ikkje nokon transcendent og universell menneskeleg natur, men mennesket har heller ikkje noko reint forskjellig opphav som gjer at det ikkje kan danne nye relasjonar.

Saman utfordrar då forgreining og omsetjing ei tenking som vil attende til eit reint kulturelt opphav for å finne betingelsen for eit politisk og sosialt felleskap.